Η υδροδότηση στην αρχαιότητα

Το νερό αποτελούσε πάντοτε την αναγκαία προϋπόθεση για κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα.
Για την ζωτική δύναμη του νερού αναφέρεται ο Θαλής που το ορίσει ως αρχετυπικό στοιχείο, πρωταρχικό συστατικό όλων των πραγμάτων. Ο Πίνδαρος του υπογραμμίζει την υπεροχή του έναντι όλων των άλλων στοιχείων της φύσης γράφοντας ότι:

«ἐκ τῶν στοιχείων τοῦ κόσμου τό ὕδωρ εἶναι τό ἄριστον…».

Ο Πλούταρχος συμφωνεί ότι:

«…χωρίς δέ ὕδατος οὗτε καλόν τις ἐνόμισε ζῆν, οὗτε δυνατόν, ἄνευ δ’ αὐτοῦ οὐκ ἐκάλον οὐδέ χερσαῑον οὐδ’ αἰθέριον ζῶον…».

Πολύ αργότερα ο Ρωμαίος συγγραφέας και μηχανικός Βιτρούβιος αναπαράγει την οικουμενική άποψη για τη ζωοποιό δράση των υδάτων:

«…Τίποτε δεν είναι τόσο αναγκαίο όσο το νερό. Η φύση όλων των έμψυχων όντων είναι τέτοια που και αν ακόμη στερηθούν τους καρπούς των δημητριακών, να μπορούν να κρατηθούν στη ζωή με τα γεννήματα των δέντρων, με κρέας ή ψάρια, ή με οτιδήποτε άλλο τρώγεται. Χωρίς νερό όμως ούτε τα σώματα των έμψυχων όντων μπορούν να γεννηθούν και να διατηρηθούν στη ζωή, ούτε η αρετή της τροφής να αξιοποιηθεί…».

Αρχαίο υδραγωγείο στην ΝάξοΗ παρουσία του νερού αποτελούσε το πιο σημαντικό κριτήριο για την επιλογή ενός τόπου ως μόνιμη κατοικία. Πηγές, χείμαρροι, ποτάμια και λίμνες συνέθεταν τα στοιχεία εκείνα που επηρέαζαν την επιλογή της θέσης ενός οικισμού, καθώς τον οριοθετούσαν, εξασφάλιζαν την ύδρευσή του και την άρδευση των καλλιεργήσιμων εκτάσεών του. Κάθε οργανωμένη κοινότητας αποσκοπούσε στη σωστή και συνετή διαχείρισή των υδάτινων πόρων. Η ύδρευση θεωρούνταν από τις κυριότερες υποδομές των οργανωμένων πόλεων και η εξασφάλιση ικανών ποσοτήτων νερού για τις καθημερινές ανάγκες αποτυπώνονται τόσο σε πλήθος ανασκαφικών ευρημάτων όσο και σε γραπτές ιστορικές πηγές.

Τα υδροληπτικά έργα που χρησιμοποιήθηκαν για να καλύψουν τις ανάγκες ύδρευσης ποικίλουν ανάλογα με το μέρος, τις τοπικές συνθήκες και τις χρονολογικές περιόδους.

Τα Πηγάδια αποτελούσαν τις κύριες κατασκευές άντλησης και αποθήκευσης νερού στις περιπτώσεις που δεν εξασφαλιζόταν η μεταφορά του από κοντινή πηγή. Ωστόσο, η χρήση τους ήταν συχνή ακόμα και στις
Σωλήνες ύδρευσης στην αρχαία αγορά της Αθήνας περιπτώσεις που υπήρχαν οργανωμένα δίκτυα παροχής. Αυτό μαρτυρά και ο μεγάλος αριθμός πηγαδιών που ανακαλύφθηκαν σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Η διάνοιξη τους γινόταν χειρωνακτικά έως την εύρεση υπόγειας υδάτινης στάθμης, και στη συνέχεια φρόντιζαν για τη διαμόρφωση των τοιχωμάτων και του στομίου τους, ώστε να εξασφαλίσει την ευκολότερη και ασφαλέστερη λήψη του νερού. Η διάμετρος τους κυμαίνονταν από 0.5μ. έως 2μ. και το βάθος τους από 3μ. μέχρι 30μ.

Οι δεξαμενές συλλογής και αποθήκευσης νερών αποτέλεσαν τον δεύτερο τρόπο εξασφάλισης νερού μετά τα πηγάδια. Χρησιμοποιήθηκαν ως υδάτινες αποθήκες στις περιπτώσεις που η ροή νερού δεν ήταν συνεχείς και εξασφαλισμένη. Το νερό είτε μεταφέρονταν από πηγές είτε συλλέγονταν από τη βροχή (ομβριοσυλλέκτες) ενώ η στεγανότητά τους ήταν το κυριότερο ζητούμενο στην κατασκευή τους. Υπήρχαν δίχωρες και τρίχωρες δεξαμενές που πλεονεκτούσαν σε σχέση με τις μονόχωρες, καθώς το νερό με τη μεταπήδηση από τον ένα χώρο στον άλλο διυλίζεται βελτιώνοντας την ποιότητά του. Στις περιπτώσεις μονόχωρων ομβροσυλλεκτών υπήρχε σημείο καθίζησης της λάσπης για τον καθαρισμό τους ενώ συχνή ήταν και η ρίψη αλατιού για την βελτιστοποίησή του νερού επειδή η στασιμότητα του σε αυτές για μεγάλα χρονικά διαστήματα αλλοίωνε την ποιότητα.

Από τον 7ο αι. π.Χ., επιχειρήθηκε και εξαπλώθηκε ταχύτατα η υδρομάστευση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα μέσω μιας ή ενός δικτύου σηράγγων που διανοίγονταν ώστε να μεταφερθεί το νερό με φυσική κλίση από το εσωτερικό στην επιφάνεια της γης. Τα συστήματα υδρομάστευσης, ήταν ένα τεχνολογικό επίτευγμα ιδιαίτερης σημασίας που απαιτούσε ιδιαίτερες γεωλογικές γνώσεις και τεχνολογική εμπειρία. Αυτά τα συστήματα ύδρευσης είναι παγκοσμίως γνωστά ως Qanat και πρωτοεμφανίστηκαν στην Περσία και στην Αρμενία αλλά γρήγορα γνώρισαν μεγάλη εξάπλωση ενώ χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα.

Σύστημα ύδρευσης Qanat στην ΠερσίαΌταν οι αρχαίοι οικισμοί άρχισαν να οργανώνονται σε επίπεδο πόλης η απλή γειτνίαση με υδροφόρες εστίες, ποταμούς, λίμνες ή πηγές, η διάνοιξη πηγαδιών και η κατασκευή δεξαμενών έπαψαν να επαρκούν. Η ανάγκη για δημιουργία δικτύων μεταφοράς και διανομής νερού κατέστη επιτακτική, ώστε να διασφαλιστεί η περαιτέρω ανάπτυξη των οργανωμένων πόλεων. Η ανάγκη αυτή οδήγησε στην κατασκευή των πρώτων υδραγωγείων, δηλαδή δημόσιων έργων μεταφοράς νερού από μακρινές φυσικές πηγές ή υδρομαστεύσεις. Ο δημόσιος χαρακτήρας των υδραγωγείων αποτελούσε μία επιπλέον βασική διαφορά ανάμεσα σ’ αυτά και τα πηγάδια ή τις δεξαμενές, που είχαν κυρίως ιδιωτική χρήση.

Για την μεταφορά του νερού χρησιμοποιήθηκαν πήλινοι καλοαρμοσμένοι κυλινδρικοί σωλήνες, που είτε ακολουθούσαν τις ισοϋψείς καμπύλες σε συνεχή υπόγεια αυλάκια είτε μέσα σε υπόγειες σήραγγες. Ένας ακόμα τρόπος για την ασφαλή μεταφορά νερού αποτέλεσε η «τεχνική της κοιλίας» ή του «ανεστραμμένου σιφονίου» όπως ονομάζεται σήμερα. Η τεχνική αυτή εκμεταλλεύεται την υψομετρική διαφορά μεταξύ δύο σημείων ώστε να δημιουργηθεί μεγαλύτερη πίεση στο ένα άκρο και έτσι να θα προκληθεί η ροή του νερού προς αυτό. Η τεχνική εφαρμόστηκε στις περιπτώσεις που οι υδροσωληνώσεις έπρεπε να διασχίσουν εδαφικές βαθύνσεις όπως ρέματα και χαράδρες ενώ αποφευγόταν η αρκετά μακρύτερη και δαπανηρότερη φιδόσχημη πορεία των υδροσωληνώσεων.

Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή η τέχνη του νερού έφθασε στο αποκορύφωμα της εφαρμογής της. Οι Ρωμαίοι εκμεταλλευόμενοι το γερό θεωρητικό υπόβαθρο των Ελλήνων, εμπλούτισαν την τέχνη του νερού με νέα τεχνικά επιτεύγματα και με περισσότερες δυνατότητες, κατασκευάζοντας έργα δαπανηρά και με μνημειώδη χαρακτήρα για την πληρέστερη κάλυψη των αναγκών που επέβαλε η καινούρια νοοτροπία.

Το υδραγωγείο Aqua_Claudia στην ΡώμηΗ κατασκευή των υδραγωγείων, που βασιζόταν σε συστηματικές μετρήσεις αποστάσεων, γωνιών και υψομέτρων προϋπέθετε μία αυστηρά καθιερωμένη σειρά εργασιών, τη χάραξη της πορείας τους στο έδαφος, τον ορισμό της θέσης των φρεατίων, τον υπολογισμό των βαθών και των κλίσεων, την παρατήρηση της φυσικής μορφής του εδάφους σε όλη την έκταση, από τις πηγές έως την πόλη. Για την μεταφορά χρησιμοποιούνταν κανάλια επενδυμένα με υδραυλικό κονίαμα, στα οποία το νερό κυλά όχι με πίεση, αλλά με ελεύθερη ροή, χωρίς να ασκεί πιέσεις στα τοιχώματά τους. Αυτά έπρεπε να έχουν σταθερή κλίση από την πηγή, όπου διαμορφώνεται δεξαμενή έως την άφιξή τους στο επιθυμητό σημείο. Στις περιπτώσεις διέλευσης από εδαφικές βαθύνσεις τα υδροφόρα κανάλια υποστηρίζονταν από τοξοστοιχίες και γέφυρες. Οι τοξωτές υδροφόρες γέφυρες συνιστούν αποκλειστικά ρωμαϊκή καινοτομία. Ακόμα χρησιμοποιήθηκαν και πιο αβαθή κτιστά κανάλια διέλευσης νερού, διαμορφωμένα σε βάθος 0.50μ.-1.00μ., ώστε να απομακρύνεται ο κίνδυνος μόλυνσης.

Σημαντικό στοιχείο επίσης αποτελεί η βελτίωση της ποιότητας του κονιάματος που παρουσιάζει μεγαλύτερη στεγανότητα και μικρότερο χρόνο πήξης. Στο πλαίσιο των ραγδαίων βελτιώσεων της ρωμαϊκής υδραυλικής, τα υδραγωγεία σύμφωνα με το Βιτρούβιο ήταν εφοδιασμένα επιπλέον με φρεάτια επίσκεψης και με δεξαμενές σε τακτά διαστήματα, ως μέτρα ασφαλείας στις περιπτώσεις βλαβών, για την ευκολότερη επιδιόρθωση τους. Τα κανάλια κατέληγαν σε μία κεντρική δεξαμενή εντός τειχών (castellum). Σε τούτη την τερματική δεξαμενή ήταν ενσωματωμένοι οι πύργοι τροφοδοσίας, από όπου το νερό διαχέονταν στον πολεοδομικό ιστό μέσω ενός καλά αρθρωμένου δικτύου για να καταλήξει στις δημόσιες βρύσες και τα λουτρά της πόλης.

Πηγές:
Ασημίνα Γ. Καϊάφα: Συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο στη Μακεδονία (http://invenio.lib.auth.gr/record/113918/)
http://www.romanaqueducts.info/